ΦΡΙΤΣ ΧΑΜΠΕΡ
Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΩΝ ΧΗΜΙΚΩΝ ΟΠΛΩΝ

Ο Φριτς Χάμπερ (Fritz Haber, 9 Δεκεμβριου 1868 – 29 Ιανουαριου 1934) ήταν Γερμανος χημικος, που τιμήθηκε με το  βραβειο Νομπελ  χημειας το 1918 για τη μεθοδο του για τη σύνθεση της αμμωνιας, που οδήγησε στην εύκολη παραγωγή τόσο λιπασματων, όσο και εκρηκτικων. Θεωρείται επίσης «πατέρας των χημικων οπλων» για σχετικές έρευνες και εφαρμογές του χλωριου και άλλων δηλητηριωδών αερίων κατά τον Α' Παγκοσμιο Πολεμο.

Του αποδίδεται επίσης, λανθασμένα όμως, η σύνθεση για πρώτη φορά της μεθυλενοδιοξυμεθαμφεταμίνης, που είναι γνωστή ως η δραστική ουσία του διεγερτικού Ecstasy.

Ο Χάμπερ γεννήθηκε στο Μπρεσλάου, το σημερινό Βροτσλαβ της Πολωνιας, το οποίο τότε άνηκε στη Γερμανία. Οι γονείς του ήταν Εβραίοι και άνηκαν στις πιο παλιές οικογένειες της πόλης. Η μητέρα του πέθανε πάνω στη γέννα του, αλλά ο πατέρας του, γνωστός έμπορος στην πόλη, τον σπούδασε (1886-1891): στο πανεπιστημιο της Χαιδερβεργης υπό τον Πομπερτ Μπρουνσεν, στο Πανεπιστημιο του Βερολινου με τον Α.Β.Χοφμαν και στο Τεχνικό Κολέγιο του Σαρλότενμπουργκ (σήμερα Πολυτεχνειο του Βερολινου), όπου είχε δάσκαλο τον Καρλ Λιμπερμαν. Το 1901 ο Φριτς Χάμπερ παντρεύτηκε την Κλαρα Ιμερβαρ και το 1902 απέκτησαν ένα γιο, τον Χέρμαν. Πριν αρχίσει ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, εργάσθηκε στις επιχειρήσεις του πατέρα του και στο Ελβετικο Ομοσπονδιακο ινστιτουτο τεχνολογιας στη Ζυφριχη με τον Γκεοργκ Λουντγκε.

Από το 1894 ως το 1911 ο Χάμπερ ανέπτυξε μαζί με τον Καρλ Μποςστο Πανεπιστημιο της Καρλσρουης τη Μεθοδο Χαμπερ-Μπος, που συνίσταται στην καταλυπτική σύνθεση αμμωνιας από υδρογονο και αζωτο από τον αέρα, σε υψηλή θερμοκρασία και πίεση. Το 1918 ο Χάμπερ τιμήθηκε με το βραβειο Νομπελ Χημειας για την εργασία αυτή. Η Μέθοδος Χάμπερ-Μπος υπήρξε ένα ορόσημο στην Ιστορία της βιομηχανικής Χημείας, επειδή ανεξαρτητοποίησε την παραγωγή προϊόντων του αζώτου (λιπασματων, εκρηκτικων, κ.ά.) από τα αποθέματα ορυκτών του, ιδίως του νιτρικου νατριου, που εξορυσσόταν μόνο στη Χιλη (γι' αυτό λέγεται και «νιτρο της Χιλής»). Η παραγωγή φθηνών νιτρικών λιπασμάτων απέτρεψε την πείνα εξαιτίας του υπερπληθυσμού της Γης.

Ο Χάμπερ ερεύνησε επίσης τις αντιδράσεις καυσεως, την εξαγωγή χρυσου από το νερό της θάλασσας, την προσροφηση και θέματα Ηλεκτροχημειας. Μεγάλο μέρος των ερευνών του από το 1911 και μετά έγινε στο Ινστιτουτο  Φυσικοχημειας Ηλεκτροχημειας στο Dahlem του Βερολινου.

                            Βερολινο μεσοπολεμος

Ο Χάμπερ διεδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των χημικών όπλων (αεριων) του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Μέρος αυτού ήταν και η σχεδίαση και κατασκευή μασκας αερίου με απορροφητικά φίλτρα. Εκτός από την καθοδήγηση των ομάδων παρασκευής χλωριου και άλλων αερίων για χρήση στον πολεμο χαρακωματων, ο Χάμπερ ήταν προσωπικά παρών για να επιβλέψει την ασφαλή για τους Γερμανούς στρατιώτες απελευθέρωση των αερίων κατά του εχθρού. Στον «πόλεμο των χημικών», αντίπαλός του ήταν ο Γάλλος χημικός Βικτορ Γκρινιαρ (βραβείο Νόμπελ 1912).

Η σύζυγος του Χάμπερ, Κλαρα Ιμερβαρ, που ήταν και η ίδια χημικός (από τις πρώτες γυναίκες κατόχους διδακτορικού Χημείας στην Ιστορία παγκοσμίως), ήταν αντίθετη με την ενασχόληση του συζύγου της με τα δηλητηριώδη αέρια και τελικώς αυτοκτόνησε με το υπηρεσιακό του πιστόλι στον κήπο τους (2 Μαιου 1915), αντιδρώντας στην επιτόπια παρουσία του κατά την πρώτη επιτυχημένη χρήση χλωρίου στη δεύτερη Μαχη του Υπρ (22 Απριλιου 1915). Την ίδια ημέρα ο Χάμπερ ανεχώρησε για το Ανατολικό Μέτωπο, για να οργανώσει και να επιβλέψει προσωπικά την απελευθέρωση δηλητηριωδών αερίων κατά των Ρωσων.

Ο Χάμπερ ήταν υπερήφανος γι' αυτές τις υπηρεσίες που προσέφερε προς την πατρίδα του κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για τις οποίες εξάλλου και παρασημοφορήθηκε. Του δόθηκε επιπλέον ο βαθμός του λοχαγου από τον Καιζερ, γεγονός σπάνιο για έναν επιστήμονα μεγάλης ηλικίας.

Στις μελέτες του πάνω στις επιδράσεις των δηλητηριωδών αερίων, ο Χάμπερ σημείωσε ότι η έκθεση σε χαμηλές συγκεντρώσεις δηλητηριώδους αερίου για μεγάλο χρονικό διάστημα είχε συχνά τα ίδια αποτελέσματα με την έκθεση σε υψηλές συγκεντρώσεις του ίδιου αερίου για μικρό χρονικό διάστημα. Διετύπωσε μια απλή μαθηματική σχέση ανάμεσα στη συγκέντρωση του αερίου και στον χρόνο εκθέσεως που χρειαζόταν για να επέλθει θάνατος. Αυτή η σχέση έγινε γνωστή ως «Κανονας του Χαμπερ».

Ο Χάμπερ υπερασπίσθηκε τα χημικά όπλα ενάντια στις κατηγορίες ότι ήταν «απάνθρωπα», λέγοντας ότι ο θάνατος ήταν θάνατος, ανεξάρτητα από το μέσο που τον επέφερε. Κατά τη δεκαετία του 1920, επιστήμονες που εργάζονταν στο ινστιτούτο του ανέπτυξαν το χημικό προϊόν υδροκυανιου γνωστό ως «Κυκλωνας Β» (Zyklon B), που χρησιμοποιήθηκε ως εντομοκτονο, και κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στα Ναζιστικα στρατοπεδα συγκεντρωσης.

            Κουτί και κρύσταλλοι Κυκλώνα Β στο μουσείο του Άουσβιτς 

Κατά τη δεκαετία του 1920 ο Χάμπερ διερεύνησε εξαντλητικά την εξαγωγή χρυσού από το θαλασσινό νερό και δημοσίευσε αρκετές επιστημονικές εργασίες πάνω στο θέμα αυτό. Μετά από χρόνια ερευνών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η συγκέντρωση του χρυσού στο νερό της θάλασσας ήταν πολύ μικρότερη από ό,τι πίστευαν παλαιότερα και ότι η εξαγωγή του από τη θάλασσα ήταν οικονομικώς ασύμφορη.

Με την άνοδο του αντισημιτισμού στη γερμανική κοινωνία, ο Χάμπερ, που ήταν Γερμανοεβραίος, σε μια προσπάθεια να προσαρμοσθεί, πρόδωσε την πίστη του και έγινε Χριστιανός. Παρόλα αυτά, υποχρεώθηκε να φύγει από τη Γερμανία το 1933 εξαιτίας των διωγμών των Ναζι, βασιζόμενων στη φυλετική παρά στη θρησκευτική ταυτότητα. Πήγε στο Κεμπριτζ για λίγους μήνες και εξέτασε την προοπτική να καταλάβει μία θέση στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Sieff (το σημερινό Ινστιτουτο Βαισμαν) στο Ρεχοβατ, αλλά ποτέ πια δεν εγκαταστάθηκε κάπου μόνιμα. Τον Ιανουάριο 1934, σε ηλικία 65 ετών, ο Φριτς Χάμπερ, απογοητευμένος από την κατασυκοφάντηση των (σημαντικών πραγματικά) επιστημονικών επιτευγμάτων του στην ίδια του την πατρίδα, πέθανε από καρδιακή προσβολή σε ένα ξενοδοχείο της Βασιλειας της Ελβετιας. Η σορός του αποτεφρώθηκε και οι στάχτες του είναι θαμμένες μαζί με εκείνες της πρώτης του συζύγου, της Κλάρας, στο κοιμητήριο Hornli της Βασιλείας. Κληροδότησε τη μεγάλη προσωπική του βιβλιοθήκη στο Ινστιτούτο Sieff.

Τα μέλη της οικογένειας του Χάμπερ διέφυγαν επίσης από τη ναζιστική Γερμανία. Η δεύτερη σύζυγός του Σαρλότ εγκαταστάθηκε στην Αγγλία με τα δύο τους παιδιά. Ο γιος του Χέρμαν από την Κλάρα μετανάστευσε στις ΗΠΑ κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και αυτοκτόνησε το 1946. Κάποιοι συγγενείς του πέθαναν στα ναζιστικα στρατοεδα συγκεντρωσης. Ο γιος του Λούντβιχ («Λουτζ») Φριτς Χάμπερ (1921-2004), έγινε σημαντικός ιστορικός του χημικού πολέμου και έγραψε το βιβλίο The Poisonous Cloud (= «Το δηλητηριώδες νέφος») (1986).

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ανακαλύφθηκαν άγνωστα μέχρι τότε στοιχεία για τον Χάμπερ. Με βάση και αυτά συγγράφηκε μία βιογραφία του από τον Ντάνιελ Τσαρλς με τίτλο Master mind: The Rise and Fall of Fritz Haber... καθώς και μία του Dietrich Stoltzenberg με τίτλο Fritz Haber: Chemist, Nobel Laureate, German, Jew: A Biography. Το ανανεωμένο ενδιαφέρον και στοιχεία για τον Φριτς Χάμπερ κατέληξαν και στην παραγωγή μιας κινηματογραφικής ταινίας, από τον νέο Ελληνοαμερικανό σκηνοθέτη Daniel Ragussis, με τίτλο Haber (2008).

επιμελεια Α.Α